Linux Terminal Komandalari: Dasturchi Bilishi Kerak Bo'lgan Asosiy Buyruqlar

Qora Oynadan Qo'rqmang: Terminalni O'zlashtirish Uchun To'liq Qo'llanma

Filmlarda xakerlar qora ekranda yashil harflar bilan bir nimalarni tezda yozib, butun bir tizimni buzib kirishini ko'rganmisiz? O'sha "sehrli" qora oyna – bu Terminal (yoki Buyruqlar Satri). Ko'pchilik yangi boshlovchilar uchun u murakkab, tushunarsiz va hatto biroz qo'rqinchli tuyuladi. Axir, chiroyli tugmachalar va grafik interfeyslar (GUI) turganida, nima uchun 2025-yilda ham dasturchilar bu "eskilik sarqiti"dan foydalanishadi?

Javob oddiy: tezlik, nazorat va cheksiz qudrat.

Grafik interfeys – bu avtomobilning saloni bo'lsa, Terminal – uning kapoti ostidagi dvigateldir. Salonda siz rulni buraysiz, tugmachalarni bosasiz. Kapot ostida esa siz dvigatelning har bir detalini sozlashingiz, uning quvvatini oshirishingiz va oddiy foydalanuvchi qila olmaydigan ishlarni qilishingiz mumkin.

Ushbu to'liq qo'llanmada biz siz bilan birgalikda Terminaldan qo'rqishni bas qilib, uni o'zimizning eng yaqin yordamchimizga va eng kuchli ish qurolimizga aylantirishni o'rganamiz. Biz eng oddiy, "men qayerdaman?" degan savoldan boshlab, fayllarni boshqarish va hatto bir nechta buyruqlarni bir-biriga bog'lab, haqiqiy "sehrgarlik" qilishgacha bo'lgan yo'lni bosib o'tamiz.

Tayyor bo'lsangiz, qora oynani oching va sarguzashtimizni boshlaymiz!

1-Bo'lim: Asoslar – Terminal Nima va Uning Turlari

Ishni boshlashdan oldin, ikkita muhim tushunchani farqlab olishimiz kerak: Terminal va Shell.

• Terminal: Bu siz buyruqlarni yozadigan dasturning o'zi, ya'ni o'sha "qora oyna". Bu shunchaki matn kiritish va chiqarish uchun mo'ljallangan interfeys.

• Shell (Qobiq): Bu siz yozgan buyruqlarni "tushunadigan" va operatsion tizimga "tarjima" qilib beradigan dastur. U sizning buyruqlaringizni qabul qilib, ularni bajaradi. Terminal – bu telefon bo'lsa, Shell – uning ichidagi operatsion tizim (Android yoki iOS) kabidir.

Oddiy qilib aytganda, siz Terminalga yozasiz, Shell esa uni bajaradi.

Shell Turlari

Dunyoda bir nechta mashhur shell'lar mavjud:

• Linux va macOS uchun:

  • Bash (Bourne Again Shell): Eng keng tarqalgan va deyarli barcha Linux distributivlarida standart sifatida keladigan shell. Bizning qo'llanmamiz asosan shu shell komandalariga asoslanadi.

  • Zsh (Z Shell): Bash'ning yanada kuchaytirilgan va ko'plab qo'shimcha qulayliklarga ega versiyasi. So'nggi yillarda macOS'da standart shell sifatida ishlatilmoqda.

• Windows uchun:

  • Command Prompt (CMD): Windows'ning eski, klassik buyruqlar satri.

  • PowerShell: CMD'ga qaraganda ancha kuchliroq, skriptlar yozish uchun mo'ljallangan zamonaviy shell.

  • WSL (Windows Subsystem for Linux): Bu ajoyib vosita sizga Windows ichida to'g'ridan-to'g'ri haqiqiy Linux terminalini (masalan, Bash) ishlatish imkonini beradi. Dasturchilar uchun bu eng yaxshi variantlardan biri.

Endi asosiy tushunchalarni bilib olganimizdan so'ng, keling, birinchi amaliy qadamlarni tashlaymiz va fayl tizimida sayohat qilishni o'rganamiz.

2-Bo'lim: Birinchi Qadamlar – Fayl Tizimida Sayohat (Navigatsiya)

Bu bo'limda biz kompyuteringizning papkalari orasida sichqonchasiz, faqat klaviatura yordamida harakatlanishni o'rganamiz.

pwd – Men Qayerdaman?

pwd (print working directory) komandasi siz ayni paytda qaysi papkada turganingizni ko'rsatadi. Bu adashib qolmaslik uchun sizning "GPS"ingizdir.

pwd
# Natija: /home/samandar/Documents

ls – Atrofimda Nimalar Bor?

ls (list) komandasi siz turgan papkaning ichidagi barcha fayl va papkalarni ro'yxat qilib ko'rsatadi.

ls
# Natija: knowhub-loyihasi/  rasmlar/  maqola.txt

Maslahat: ls -la komandasini ishlating. Bu yashirin fayllarni (. bilan boshlanadigan), fayl hajmini, o'zgartirilgan sanasini va ruxsatnomalarini ham ko'rsatadi.

cd – Boshqa Xonaga O'tish

cd (change directory) komandasi boshqa papkaga o'tish uchun ishlatiladi.

# knowhub-loyihasi papkasiga kirish
cd knowhub-loyihasi/

# Bir pog'ona yuqoridagi papkaga qaytish
cd ..

mkdir – Yangi Papka Yaratish

mkdir (make directory) komandasi yangi papka yaratadi.

mkdir yangi-loyiha

touch – Yangi Bo'sh Fayl Yaratish

touch komandasi yangi, bo'm-bo'sh fayl yaratish uchun ishlatiladi.

touch index.html

Ushbu beshta komanda – terminalda ishlashning alifbosidir. Ularni mashq qilib, bemalol harakatlanishni o'rganing. Shundan so'ng, fayllarning o'zi bilan ishlashga o'tamiz.

3. Bo'lim: Fayllar Bilan Ishlash – Yaratish, O'chirish, Ko'chirish

Endi biz papkalar orasida bemalol harakatlana olamiz. Navbat fayllarning o'zi bilan ishlashga, ularni o'qish, ko'chirish va o'chirishga keldi.

cat, less, more – Fayl Ichidagini Ko'rish

• cat (concatenate): Fayl ichidagi matnni to'liq terminalga chiqarib beradi. Kichik fayllar uchun juda qulay.

  cat maqola.txt
  
  

• less va more: Katta hajmdagi fayllarni o'qish uchun ishlatiladi. Ular faylni sahifalarga bo'lib ko'rsatadi, bu esa terminalni to'ldirib yuborishning oldini oladi.

cp – Nusxa Ko'chirish

cp (copy) komandasi fayl yoki papkadan nusxa ko'chiradi.

# maqola.txt faylidan maqola_nusxa.txt nomli nusxa yaratish
cp maqola.txt maqola_nusxa.txt

# butun bir papkadan nusxa ko'chirish uchun -r (recursive) flagi ishlatiladi
cp -r yangi-loyiha/ eski-loyiha/

mv – Nomini O'zgartirish yoki Ko'chirish

mv (move) komandasi ikkita vazifani bajaradi: fayl yoki papka nomini o'zgartiradi yoki uni boshqa joyga ko'chiradi.

# Fayl nomini o'zgartirish
mv eski_nom.txt yangi_nom.txt

# Faylni boshqa papkaga ko'chirish
mv yangi_nom.txt yangi-loyiha/

rm – O'chirish (Ehtiyot bo'ling!)

rm (remove) komandasi fayllarni o'chiradi. Bu komanda bilan juda ehtiyot bo'lish kerak, chunki u o'chirilgan fayllarni "Korzina"ga tashlamaydi, ular butunlay yo'qoladi!

# Faylni o'chirish
rm keraksiz_fayl.txt

# Papkani va uning ichidagi barcha fayllarni o'chirish uchun -r (recursive) va -f (force) flaglari ishlatiladi
rm -rf eski-loyiha/

Ogohlantirish: rm -rf komandasini ishlatishdan oldin ikki marta o'ylab ko'ring, chunki u so'rab o'tirmasdan hamma narsani o'chirib yuboradi.

4. Bo'lim: "Sehrli Tayoqchalar" – Terminalning Super-Kuchlari

Agar oldingi bo'limlar sizga terminalning alifbosini o'rgatgan bo'lsa, bu bo'lim sizga unda she'r yozishni o'rgatadi. Bu vositalar bir nechta oddiy komandalarni birlashtirib, juda murakkab vazifalarni bajarishga imkon beradi.

Pipes (|) – Komandalarni Bog'lash

Bu vertikal chiziq – Linux va Unix-ga o'xshash tizimlarning eng kuchli konsepsiyalaridan biri. U bitta komandaning natijasini (chiqishini) ikkinchi komandaning kirishiga to'g'ridan-to'g'ri "yo'naltiradi". Bu xuddi konveyerga o'xshaydi.

• Misol: Keling, bir papkadagi barcha fayllar ro'yxatini olamiz (ls -la), keyin esa faqat ".txt" so'zi bor qatorlarni filtrlaymiz.

  ls -la | grep ".txt"
  
  

  Bu yerda ls -la ning natijasi to'g'ridan-to'g'ri grep komandasiga ozuqa bo'lib bormoqda.

grep – Matn Qidiruvchi Izquvar

grep (global regular expression print) komandasi fayllar ichidan yoki boshqa komanda natijasidan ma'lum bir matn yoki qolipni qidirish uchun ishlatiladi. Bu dasturchining eng yaqin do'stlaridan biri.

• Misol: Bitta fayl ichidan "error" so'zi bor barcha qatorlarni topish.

  grep "error" server.log
  
  

find – Izlaganni Topadigan Vosita

find komandasi fayl va papkalarni nomiga, hajmiga, o'zgartirilgan sanasiga va boshqa ko'plab kriteriyalarga qarab topish uchun mo'ljallangan.

• Misol: Hozirgi papka va uning ichidagi barcha papkalardan .log kengaytmali fayllarni topish.

  find . -name "*.log"
  
  

> va >> – Natijani Faylga Yozish

Bu belgilar komanda natijasini terminalga chiqarish o'rniga, uni biror faylga yozib qo'yish imkonini beradi.

• > (bitta "kattaroq"): Faylni qaytadan yozadi. Agar fayl mavjud bo'lmasa, uni yaratadi. Agar mavjud bo'lsa, ichidagini to'liq o'chirib, yangi natijani yozadi.

  ls -l > fayllar_royxati.txt
  
  

• >> (ikkita "kattaroq"): Faylning oxiriga qo'shib yozadi. Fayl ichidagini o'chirmaydi.

  echo "Yangi xatolik" >> server.log
  
  

Bu vositalarni bir-biriga bog'lab, siz sichqoncha bilan bir soatda qiladigan ishingizni terminalda bir necha soniyada bajarishingiz mumkin bo'ladi.

5. Bo'lim: "Pro" Daraja (Bonus Maslahatlar)

Bu yerda sizning ishingizni yanada samaraliroq qiladigan bir nechta qo'shimcha, ammo juda foydali komandalar bilan tanishamiz.

chmod – Ruxsatnomalarni Boshqarish

chmod (change mode) komandasi fayl va papkalarga kimning (ega, guruh, boshqalar) o'qish (r), yozish (w) va bajarish (x) huquqi borligini boshqaradi. Serverlar bilan ishlaganda bu juda muhim.

• Misol: Biror skript faylini bajariladigan qilish.

  chmod +x mening_skriptim.sh
  
  

ssh – Masofaviy Serverga Ulanish

ssh (Secure Shell) – bu boshqa kompyuterga (masalan, sizning VPS'ingizga) xavfsiz ulanish va uni masofadan boshqarish uchun ishlatiladigan protokol va komanda.

• Misol:

  ssh foydalanuvchi@server_ip_manzili
  
  

alias – O'zingiz Uchun Qisqa Komandalar Yaratish

alias komandasi uzun va tez-tez ishlatiladigan komandalar uchun qisqa laqab (taxallus) yaratish imkonini beradi. Bu juda ko'p vaqtni tejaydi.

• Misol: Har safar git status deb yozish o'rniga, gs deb yozishni xohlaysizmi? O'zingizning .bashrc yoki .zshrc faylingizga quyidagi qatorni qo'shing:

  alias gs='git status'
  
  

Xulosa

Terminal – bu qo'rqinchli "qora oyna" emas. Bu – dasturchining eng kuchli, eng tezkor va eng moslashuvchan ish qurolidir. Bugun biz uning asosiy komandalari bilan tanishdik, lekin bu faqat aysbergning uchi, xolos.

Terminalni o'rganishning eng yaxshi yo'li – bu undan har kuni, oz-ozdan foydalanishni odat qilish. Papka yaratish yoki faylni ko'chirish uchun sichqonchaga yopishmasdan, shu ishlarni terminalda bajarishga harakat qiling. Dastlab sekin tuyulishi mumkin, lekin vaqt o'tishi bilan sizning tezligingiz va samaradorligingiz qanchalik oshganini ko'rib, o'zingiz ham hayratda qolasiz.

Endi navbat sizga! Sizning eng sevimli yoki eng ko'p ishlatadigan terminal komandangiz qaysi? Izohlarda o'z tajribangiz bilan bo'lishing!